In de oorlogsjaren was de stadsbibliotheek gevestigd in het Prinsenhof. Lange rijen vanaf het uitleenbureau op de bovenverdieping, via de historische trap naar de uitgang. Tijdens de oorlog werd er veel gelezen: het aantal uitleningen stak met een totaal van ruim 1,1 miljoen exemplaren ver uit boven de voorgaande periode. Mensen haalden boeken voor zichzelf, maar ook voor hun onderduikers. Er werden zoveel boeken uitgeleend, dat er zelfs een ‘overbelasting van de uitlening’ was. Aan het eind van de oorlog mocht men nog maar één boek meenemen.

In de tijd van de bezetting waren er strenge regels voor welke boeken er uitgeleend mochten worden en welke niet. Zo moesten Duits-Joodse boeken weg, maar ook boeken van Engelse en Amerikaanse schrijvers gingen in de ban. Dat gold ook voor boeken over het koningshuis, de vrijmetselarij en het marxisme. Deze boeken werden opgehaald door de politie.  

Kapot gelezen en uitgedunde boeken

Populaire boeken tijdens de Tweede Wereldoorlog waren streekromans, volgens een assistente die haar opleiding bij de Stadsbibliotheek deed destijds. Deze boeken werden verslonden, het was het enige genre dat je veilig kon verspreiden. Ook boeken over de natuur en reisbeschrijvingen waren populair. Het enige Duitse bestseller was Schiller’s Wilhelm Tell. Boeken werden letterlijk kapot gelezen. Ook kranten en tijdschriften waren letterlijk uitgedund. Met een absoluut hoogtepunt in 1943 was de uitleen ten opzichte van 1929 verdubbeld tot 183.000 boeken in de centrale en 61.000 in filiaal De Zaanen (oude locatie Haarlem-Noord).

Boeken stelen

In de leeszaal zaten jongeren te studeren die later hoge posities hebben bereikt. De Stadsbibliotheek beschikte over relatief veel studieboeken en buitenlandse literatuur. Een vaste bezoeker van de bibliotheek was de jonge Harry Mulisch, die daar iedere dag een paar uur doorbracht. Hij stal verschillende boeken, waaronder Freud. Hij moest uiteindelijk een schadevergoeding van ƒ 65,- en ƒ 40,- boete voldoen (omgerekend nu zo 400 en 260 euro), subsidiair 24 dagen hechtenis, en een voorwaardelijke gevangenisstraf met een proeftijd van drie jaar, tijdens welke hij zich aan de reclassering had te onderwerpen. Hij was niet de enige die boeken stal. Veel lezers lieten zich verleiden door platen uit boeken en tijdschriften te scheuren. Daarom werd er in de studiezaal een gastenboek ingesteld, waarin de naam en het adres van iedere bezoeker werd genoteerd. 

Foto: De Prinsenhofvleugel van het stadhuis van Haarlem waarin de stadsbibliotheek en de raadzaal van de gemeenteraad waren ondergebracht.

Kostbare boeken onderbrengen

Tijdens de bezetting waren er tussen de 16 en 22 personen in dienst bij de bibliotheek. Het personeel was nodig om het bedrijf draaiende te houden. Al in een vroeg stadium zijn, vanwege dreigend luchtgevaar, 28 kisten met de kostbaarste boeken, zoals handschriften en incunabelen (boeken gedrukt voor 1500) geborgen in de kelder van de Vleeshal. Het bezit van de Stadsbibliotheek is, gelukkig, niet door de Duitsers geplunderd. NSB’ers waren doorgaans tevreden als Volk en Vaderland en het Nationale Dagblad in de leeszaal ter inzage lagen.

Einde van de oorlog

Na 5 mei kon, voor zover mogelijk, het herstel van veel intensief gebruikte boeken die er slordig en haveloos uitzagen worden begonnen. De lijst van uiteindelijk behouden boeken is aanzienlijk groter dan de inventaris van niet teruggekomen publicaties. De boeken die aan het begin van de oorlog werden opgehaald door de politie werden teruggehaald uit een goederenloods.

Foto: Personeel en directie Stadsbibliotheek met de Nederlandse vlag in de Kloostertuin mei 1945

Bron afbeelding:

Het personeel van de Stadsbibliotheek krijgt eten van de Centrale keuken, Noord-Hollands Archief Kennemerland, NL-HlmNHA_54021437

De Prinsenhofvleugel van het stadhuis van Haarlem waarin de stadsbibliotheek en de raadzaal van de gemeenteraad waren ondergebracht. Haas, K.J. de - Noord-Hollands Archief Kennemerland, NL-HlmNHA_54000730

Personeel en directie Stadsbibliotheek met de Nederlandse vlag in de Kloostertuin mei 1945, Stadhuis, Noord-Hollands Archief Kennemerland, NL-HlmNHA_54022228_01